Warto przeczytać

ROZWÓJ DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Wiek przedszkolny to nazwa okresu w życiu dziecka poprzedzającego rozpoczęcie obowiązkowej nauki szkolnej. W Polsce przypada on na wiek dziecka pomiędzy trzecim a szóstym rokiem życia. W rozwoju dziecka następują wówczas typowe zmiany. 

1. Bruner (1978) podkreśla, ze w tym okresie dziecko zdobywa umiejętności wewnętrznego przedstawiania większych wycinków otaczającego go świata 
   za pomocą odtwórczych wyobrażeń. Poznawanie sprowadza się do bardziej refleksyjnego działania.

Najważniejsze osiągnięcia tego okresu – zdaniem M. Tyszkowej to: dążenie do samodzielnego i odpowiedzialnego podejmowania różnych działań, wynikających z:

• odczuwanie siebie samego jako podmiotu własnych działań i przeżyć,
• odkrywanie świata zewnętrznego innych ludzi,
• zdobywanie znacznego zasobu wiedzy o świecie,
• pojawienie się obok zabawy początków świadomego uczenia się i pracy. 

1. Hurlock twierdzi, że sekwencje zachodzących w rozwoju dziecka zmian można przewidzieć. Rozwój własności fizycznych i psychicznych jest ciągły, lecz nigdy nie jest taki sam dla całego organizmu. Typowe dla danego wieku życia własności, ogólnie przyjęte prawidłowości rozwoju mogą ulec zmianie. W procesie rozwoju określone jego fazy wywierają wpływ na stany następne zmieniając je.

Właściwości rozwojowe charakterystyczne dla wieku przedszkolnego są niezależne od pojawiających się znacznych indywidualnych różnic między dziećmi w zakresie rytmu i tempa rozwoju. Wiek przedszkolny to okres kształtowania się podstawowych struktur osobowości. 

Około 3 roku życia następuje wyodrębnienie struktury „ja”, co sprzyja późniejszemu osiągnięciu poczucia własnej tożsamości i możliwości kontrolowania własnego zachowania. Wszechstronny rozwój dziecka, który dokonuje się w okresie przedszkolnym, ma istotny wpływ na opanowywanie przez nie umiejętności czytania. 

Rozwój procesów intelektualnych pozwala dziecku na odbiór informacji, ich przechowywanie oraz reprodukcję, a także na przetwarzanie. Wzrost interakcji, w wyniku rozszerzenia się kontaktów społecznych dziecka z osobami dorosłymi i rówieśnikami powoduje zwiększenie się i rozbudowanie jego doświadczeń oraz 
perspektywy czasowej. W miarę jak wzrasta samodzielność i postępuje rozwój intelektualny dziecka poszerza się sfera jego zainteresowań, wybiegając coraz 
bardziej poza najbliższe otoczenie.

Efektem są stałe postępy w rozwoju umysłowym oraz w procesie rozwoju fizycznego, które powodują równoczesne przekształcenie się zachowań.Zmiany, które zachodzą w rozwoju dziecka w okresie przedszkolnym, mają duże znaczenie w oddzieleniu się czynności poznawczych od działań praktycznych.

Rozwój dziecka to wzajemne powiązanie i przeplatające się ze sobą sfery rozwoju fizycznego, psychicznego, społecznego i emocjonalnego. W wieku przedszkolnym, mimo że jest to okres intensywnych zmian, różnice w rozwoju dziecka trzy i czteroletniego są stosunkowo niewielkie. 
Dopiero u dziecka pięcioletniego i sześcioletniego obserwujemy odrębny rytm rozwoju.

1. A) ROZWÓJ FIZYCZNY

Pojęcie „rozwój fizyczny” jest bardzo obszerne, obejmuje bowiem całokształt biologicznych, biochemicznych i biofizycznych zachodzących w organizmie. Procesy te warunkują rozrastanie się i dojrzewanie organizmu. Zmiany, które obserwujemy u człowieka są przejawem tych procesów. Następują one po sobie w określonej kolejności i kierunku i są nieodwracalne. 

Ukształtowanie cech dziecka zależne jest od całego szeregu czynników, przede wszystkim natury biologicznej i środowiskowej. Czynnikiem biologicznym są pewne predyspozycje, które dzieci dziedziczą po swoich rodzicach. Są one predysponowane do osiągnięcia dużych lub małych wymiarów ciała, do szybkiego lub wolniejszego tempa procesów rozwojowych. 

Na to dziedziczne podłoże nakładają się warunki środowiskowe, w jakich dziecko wzrasta. Jeżeli od urodzenia otoczone jest ono właściwą, racjonalną opieką, która zaspokaja jego potrzeby fizyczne i psychiczne – rozwój będzie przebiegał zgodnie z zadatkami dziedzicznymi. Dziecko przebywające w złych warunkach środowiskowych, nieodpowiednio żywione, źle pielęgnowane, wychowujące się w złej atmosferze rodzinnej – rośnie gorzej, rozwija się wolniej, nie ma szans realizowania swych genetycznych przesłanek. Pojawiają się opóźnienia rozwojowe.

Rozwój nie przebiega w jednakowym tempie i rytmie. Są w życiu dziecka okresy przyśpieszonego i zwolnionego wzrastania, nasilenie i osłabienie procesów 
dojrzewania poszczególnych organów i ich funkcji. Wiedza w tym zakresie pomaga w interpretowaniu zjawisk rozwojowych: traktowania ich jako prawidłowych, fizjologicznych lub wymagających zaostrzenia czujności w celu zapobiegania ewentualnym odchyleniom. 

Okres od 4 do 7 roku życia nie należy do okresów o wybitnie nasilonych procesach rozrostu organizmu, nie mamy tu gwałtownych skoków w przyrastaniu wysokości i ciężaru ciała. Szybkość procesów rozwojowych maleje w porównaniu z okresem wcześniejszym. Dotyczy to nie tylko procesów somatycznych (wysokość, ciężar ciała), ale i poszczególnych organów.

Nieco wolniejsze tempo rozwoju wykazuje więc mózg (najintensywniejszy rozwój tkanki mózgowej następuje w pierwszych trzech latach życia), znacznie wolniejsze trzustka i żołądek, zupełnie wolne śledziona, nerki i płuca.

Wraz ze wzrostem wzmożonej aktywności ruchowej następuje szybki rozwój kośćca, powstaje cały szereg punktów kostnienia (w obrębie kości ramieniowej, przedramienia, nadgarstka, palców, kości udowej, podudzia i stopy). Przejawem poprawnie przebiegających procesów kostnienia jest wymiana zębów mlecznych na stałe.

Równocześnie z rozwojem kośćca intensywnie rozwija się układ mięśniowy, zwiększa się masa mięśni. Zmianie też ulegają wysokość i ciężar ciała, 
które na przełomie 6,7 roku życia są tak intensywne że dla swego charakteru zostały nazwane „skokiem” szkolnym. Znacznym zmianom ulegają też proporcje ciała, szczególnie w obrębie tułowia; wydłużanie się kończyn dolnych i górnych, zmiany proporcji głowy, szyi. Stabilizuje się „postawa ciała”, czyli układ poszczególnych odcinków ciała zapewniający człowiekowi możliwość utrzymywania się w pozycji stojącej. 

Jej głównym elementem jest kręgosłup, miednica, klatka piersiowa, kończyny. Postaw to indywidualna cecha i ma ogromne znaczenie dla zdrowia człowieka. 
Przeciętna postaw dziecka w wieku przedszkolnym charakteryzuje: wypukły „duży” brzuch, w kręgosłupie wyraźnie zaznaczone wygięcia lędźwiowe, nieznaczne wygięcie piersiowe, lekki przykurcz bioder i lekkie ugięcie kolan.

Wraz z dojrzewaniem układu nerwowego oraz narządów ruchu, następuje rozwój sprawności ruchowych. Przebiega on w dwóch kierunkach: rozwoju umiejętności praktycznych, polegających na zdolności posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku oraz rozwoju sprawności ruchowych, wywodzących się z tak zwanych ruchów swobodnych i postawno– lokomocyjnych. 

Dziecko w wieku przedszkolnym może osiągnąć wysoki poziom sprawności ruchowej, jeśli będzie poddawane systematycznym ćwiczeniom odpowiadającym 
jego rozwojowi i naturalnym zainteresowaniom i potrzebom. Dziecko 6-letnie jest bardziej silne niż dzieci młodsze, wytrzymałe, zręczne, zwinne, odznacza się większą jeszcze precyzją i skoordynowaniem ruchów. Ma szybkie i celowe reakcje, jest spostrzegawcze i pojętne. Jest to etap, kiedy można doskonalić formy wykonywania czynności i kiedy można wymagać od dziecka, aby to co wykonuje – wykonywało pewnie, płynnie i swobodnie.

Zachodzące w rozwoju fizycznym dziecka zmiany pomiędzy trzecim a siódmym rokiem życia charakteryzują się zwiększoną wydolnością całego organizmu oraz 
poszczególnych jego organów. Wraz ze zwiększającymi się wymiarami ciała postępującymi z wiekiem dziecka następuje intensywny wzrost wysokości i zwiększa się waga ciała. Zmieniają się proporcje ciała poprzez wydłużenie kończyn i znaczny przyrost masy mięśniowej oraz ostateczne ukształtowanie się krzywizn kręgosłupa. 

Wraz z wiekiem zwiększa się również wydolność organizmu do większego wysiłku fizycznego, spowodowana rozwojem organów wewnętrznych, zwłaszcza serca 
i płuc. Większość zmian w rozwoju fizycznym prowadzi do rozwoju motoryki dziecka, która przejawia się m. in. we wzroście koordynacji ruchów, powodując większą precyzję, wykonywanych czynności. 

Stąd dziecko 6 letnie jest bardzo aktywne ruchowo. Równocześnie rozwój układu nerwowego ułatwia szybsze przyswojenie nowych form działalności oraz umożliwia lepszą kontrolę nad własnymi ruchami, by skutecznie nimi kierować lub je korygować. Taki poziom rozwoju ruchowego pozwala na podjęcie przez 
dziecko różnorodnej działalności oraz angażowanie się w gry i zabawy nieodzowne dla dalszego rozwoju procesów poznawczych i określonych 
umiejętności. (K. Kamińska 1999).

1. B) ROZWÓJ PSYCHICZNY

Z rozwojem fizycznym związany jest rozwój psychiczny dziecka. W trakcie swojej aktywności ruchowej poznaje ono coraz więcej nowych przedmiotów i zjawisk. Posługując się przedmiotami, coraz łatwiej różnicują ich cechy. Ale dopiero w szóstym roku życia rozpoznaje prawidłowo konkretne przedmioty i ich kształty, np. figury geometryczne.

Zdaniem L. Wołoszynowej dopiero udział możliwie największej liczby narządów zmysłowych w percepcji zwiększa zmysłową aktywność dziecka, zapewniając mu 
pełniejsze, konkretniejsze i dokładniejsze spostrzeżenia.

Rozwój procesów poznawczych

Percepcja to proces, który jest możliwy dzięki rozwojowi organizmu, aktywności własnej oraz zdobywaniu doświadczeń. Rozwój zmysłowego poznawania świata to postępujące wraz z wiekiem subtelniejsze i dokładniejsze różnicowanie własności i aspektów postrzeganego obiektu (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża 1992,). 

Charakterystyczny dla wieku przedszkolnego rozwój percepcji jest ściśle powiązany z działaniem podejmowanym przez dziecko. Budowanie, konstruowanie, manipulowanie, układanie, rysowanie itd. powodują, że różne czynności inicjowane spontanicznie przez dziecko rozwijają u niegocoraz to bardziej świadome czynności postrzegania. 

Poprzez rozwój spostrzeżeń dziecko uzyskuje lepszą orientację w otaczającym go świecie, a wyodrębnione właściwości przedmiotów lepiej ukierunkowują jego działanie. Jest to wynikiem doskonalenia się zdolności do dokonywania analizy i syntezy spostrzeżeniowej. 

Rozwój fizyczny ma bezpośredni i pośredni wpływ na zachowanie się dzieci. Bezpośrednio rozwój fizyczny determinuje to, co dzieci mogą robić. Jeżeli na przykład dzieci są dobrze na swój wiek rozwinięte, będą mogły współzawodniczyć w zabawach i w sporcie na tych samych warunkach co ich rówieśnicy. Jeżeli nie są dobrze rozwinięte fizycznie, wówczas ich sytuacja we współzawodnictwie jest gorsza i mogą być wykluczone z grupy rówieśniczej. Pośrednio rozwój fizyczny wywiera wpływ na postawy dzieci w stosunku do siebie samych i innych ludzi. To z kolei znajduje odbicie w sposobie przystosowania się dzieci.

W wieku przedszkolnym większość dzieci ma trudności z analizą i syntezą danych spostrzeżeniowych, ponieważ percepcję cechuje znaczny stopień synkretyzmu, powodujące całościowe odbieranie przedmiotów i zjawisk bez uchwycenia poszczególnych elementów składowych. 

Natomiast jeśli postrzegany obiekt jest bliski doświadczeniu dziecka, to potrafi ono powiązać poszczególne elementy w jedną całość. Poziom dokonywania analizy i syntezy zależy nie tylko od możliwości rozwojowych dziecka, lecz i od treści konkretnych spostrzeżeń.

W wieku przedszkolnym zwiększa się zakres tego, co może być przedmiotem analizy. Dziecko zaczyna różnicować przedmioty ze względu na ich cechy, m. in. zwraca uwagę na kształt. Systematycznie, a jednocześnie w sposób zorganizowany i ukierunkowany eksploruje przedmioty w toku działania, przez co zwiększa i poszerza zakres informacji o nich oraz różnych związkach między ich składnikami.

Rozwój percepcji wzrokowej i słuchowej musi odpowiadać wymaganiom jakie stawia przed dzieckiem proces nauki czytania i pisania. Proces ten wymaga subtelnego różnicowania znaków graficznych oraz analizy struktur językowych w celu wyodrębnienia wyrazów w zdaniach oraz dźwięków w wyrazach. 

W okresie przedszkolnym dzięki wrażliwości zmysłów, zwłaszcza wzroku i słuchu, wzrasta u dziecka reakcja na bodźce złożone. Uwaga jest mimowolna i skoncentrowana przede wszystkim na silnych bodźcach. Powoli kształtuje się spostrzeganie całościowe, którym kieruje nowość, a chaotyczne zainteresowanie 
dziecka, ze względu na stopniowe wykształcenie się uwagi dowolnej, ustępuje miejsca analizie i syntezie postrzeganego materiału.

W miarę rozwoju dziecka i gromadzenia przez nie coraz większej liczby doświadczeń oraz ich porządkowania i różnicowania większego znaczenia zaczyna nabierać pamięć, która jednak przez prawie cały okres przedszkolny ma charakter mimowolny. 

Dopiero około szóstego roku życia zaczynają się pojawiać początki pamięci dowolnej, która umożliwia nabywanie doświadczeń, przechowywanie ich, a następnie wykorzystanie w różnych okolicznościach. Procesy pamięci odgrywają szczególną rolę w procesie czytania, gdyż przechowują informacje i umożliwiają czytającemu dostęp do posiadanej wiedzy zgodnie z wymaganiami tekstu. Pamięć wzrokowa i słuchowa umożliwia zapamiętywanie i odtwarzanie 
poznanych znaków graficznych. Zapewnia też ciągłość myślowego przetwarzania informacji (K. Kamińska 1999. s.26).

We wcześniejszej fazie okresu przedszkolnego rozwój pamięci jest przyczyną istotnych zmian w sferze psychiki dziecka. Rozwój pamięci umożliwia rozwój 
myślenia. Dziecko zaczyna myśleć kategoriami ogólnych wyobrażeń, liczy się z obiektywnymi cechami przedmiotów i zjawisk. Wyobrażenia są ściśle powiązane z aktywnością zmysłowo – ruchową. Im więcej pobudzeń dostarcza dziecku konkretna sytuacja, tym jego doświadczenia są bogatsze i trwalej zapamiętane. Sytuacje nowe, nawet nigdy nie oglądane przez dziecko stają się przedmiotem jego umysłowych czynności np.: porównywanie faktów, związanie ich ze sobą, wysnuwanie domysłów, prostego wnioskowania. Wzrost doświadczeń dziecka powoduje, że jego działanie staje się bardziej celowe i wyzwala chęć sprawdzenia spostrzeżeń, wyobrażeń i domysłów. 

Wraz z rozwojem dziecka wzrasta rola marzeń. Do rozwoju wyobrażeń nie wystarczają doświadczenia, które dziecko nabywa w czasie własnej obserwacji ale konieczne jest jeszcze przekazanie mu doświadczeń innych osób. Wyobrażenia przejawiają się w zdolności do naśladownictwa odroczonego, podczas którego dziecko wykonuje czynności „na niby” i posługuje się jednymi przedmiotami w zastępstwie innych, czy w słownym przewidywaniu skutków działania.

W wieku przedszkolnym pojawiają się zaczątki myślenia pojęciowego, tworzącego się w wyniku operowania przez dziecko schematami poznawczymi obok stale dominującego myślenia konkretno – wyobrażeniowego. 

Dziecko w wieku 3-5 lat dokonuje uogólnień na podstawie mało istotnych szczegółów, jakie dostrzega w otoczeniu i które to przykuwają jego wagę w sposób bezpośredni. 

Około 6 roku życia zaczyna się kształtować u dziecka myślenie pojęciowe. Obrazy zaczynają pozostawać w pamięci w oderwaniu od konkretu. Dziecko w wieku przedszkolnym przejawia silne i rozległe potrzeby poznawcze. Realizacja tych potrzeb umożliwia mu drogę poznania poprzez działanie na 
rzeczywistych przedmiotach lub na ich symbolicznych zastępnikach, którym odpowiadają wcześniejsze wyobrażenia i pojęcia. Bardzo intensywny rozwój zdolności do symbolicznego ujmowania rzeczywistości pozwala dziecku stosować różnego rodzaju oznaczenia i używać ich w zabawie symbolicznej i doskonaleniu orientacji w świecie.

Procesy poznawcze dziecka przedszkolnego charakteryzuje: animizm (ożywianie przedmiotów martwych) i antropomarfizm (nadawanie 
przedmiotom cech ludzkich). 

To „magiczne” dziecięce myślenie ginie stopniowo w miarę gromadzenia doświadczeń, zdobywania coraz większej liczby informacji, rozwijania się czynności umysłowych: postrzegania, porównywania, a także poznania przyczyn i skutków służących rozwojowi wyobraźni.

W okresie przedszkolnym pojawia się u dziecka tendencja do myślenia krytycznego, która przybiera często postać zachowań cechujących 
się tym, że nie chce się ono podporządkować regułom i często krytykuje wszystko i wszystkich dookoła. Wraz z rozwojem myślenia pojęciowego pojawia się spontaniczne podejmowanie prób samodzielnego czytania.

1. C) ROZWÓJ SPOŁECZNO – EMOCJONALNY

Wiek przedszkolny w porównaniu z wcześniejszymi okresami rozwojowymi cechuje wzbogacanie i różnicowanie życia uczuciowego. Mimo że już w wieku poniemowlęcym obserwujemy w zachowaniu się dzieciprzejawy takich uczuć, jak gniew, strach, radość, wstyd, niechęć, czy też zazdrość, ale przejawy te są często niewyraźne i niejednoznaczne. W wieku przedszkolnym te jakości uczuciowe występują bardzo wyraziste, w postaci czystej i nieskażonej. Dziecko w tym wieku nie potrafi jeszcze stłumić i opanować swoich emocji i uczuć do tego stopnia, aby nie zaważyło to na ich wyrazie zewnętrznym. 

Wiele czynności dziecka ma charakter ekspresyjny, to znaczy służą one właśnie wyrażaniu przeżyć emocjonalnych, których dziecko nie umie maskować. W zachowaniu dziecka bardzo wyraźnie odzwierciedlają się afekty, tj. uczucia silne, gwałtowne i krótkotrwałe. 

Radość, gniew czy strach dziecko uzewnętrznia w żywych gestach i mimice twarzy, w okrzykach i ruchach całego ciała, a także w słowach, którym nadaje zależnie od przezywane uczucia odpowiednią intonację. 

Dziecko nie tylko łatwo przejawia afekty, ale też łatwo one u niego powstają i wybuchają. Tę właściwość uczuć nazywamy impulsywnością.Dziecko w wieku przedszkolny jest nie tylko impulsywne, skłonne do wyładowywania swoich afektów, lecz także zmienne w swoich uczuciach i nastrojach. Jego emocje szybko się wytwarzają, ale też szybko gasną, a raczej przeradzają się w inne, nawet krańcowo odmienne. 

Dziecko niemal w jednej chwili potrafi przejść od śmiechu do łez; raz jest pogodne i wesołe, to znów niespokojne albo zasmucone (labilne uczuciowo).
W ostatniej fazie okresu przedszkolnego, około połowy szóstego roku życia, dzieci dojrzewają emocjonalnie. Uczą się opanowywać swe afekty i ich przejawy zewnętrzne ruchowe i słowne.

U tych dzieci obserwuje się wydatny rozwój uczuć wyższych intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. Uczucia wyższe, są skierowane na określone obiekty w sposób bardziej trwały niż przy doznawaniu chwilowych emocji. Wraz z nawiązywaniem coraz szerszych kontaktów społecznych dziecko zaczyna dostrzegać potrzeby innych oraz liczyć się z nimi. 

Zainteresowania dziecka 5, 6-letniego wykraczają poza najbliższe otoczenie. Dziecko 5-letnie przenosi swoje zainteresowania na pogranicze fikcji i rzeczywistości, a dziecko 6-letnie bardziej interesuje się rzeczywistością.

Rozwój sfery emocjonalnej.

W wieku przedszkolnym dominuje przede wszystkim motywacja o charakterze egocentrycznym. Dziecko wchodzi w coraz bardziej skomplikowane sytuacje  społeczne, w których musi podporządkować swoje chęci i pragnienia oczekiwaniom i wymaganiom otoczenia. Wywołuje to niejednokrotnie bunt lub opór wyrażony w mniej lub bardziej gwałtowny sposób, który ulega złagodzeniu, gdy dziecko zrozumie celowość i racjonalność wymagań.

Sześciolatek jest zdolny do współbrzmienia (syntonii) uczuciowego. Umie rozpoznać stany uczuciowe innych i nie rozumiejąc nawet przyczyny, dostosować się do nich. Pomimo pewnej stabilizacji uczuciowej dzieci 6-letnie wykonują znaczną drażliwość i wrażliwość na ocenę ich osoby. 

Cały okres wczesnego dzieciństwa spędzony w kochającej rodzinie aprobującej dziecko nieraz przesadnie, powoduje, że samoocena dziecka jest wysoka. Nagłe przejście do środowiska, w którym dziecko spotyka się z krytyką, może powodować szereg emocji negatywnych, które niezrównoważone sukcesem i aprobatą mogą wpływać na zachwianie równowagi uczuciowej dziecka.

Następstwem może być wytworzenie się poczucia mniejszej wartości, utrata zaufania we własne możliwości, niepewności, a czasem agresja, przekorność i upór. 
Ten rodzaj zaburzeń emocjonalnych może rzutować w przyszłości na ogólną aktywność dziecka i przystosowanie społeczne.

W ogólnym rozwoju dziedzina uczuciowa jest najbardziej „delikatna”, wymagająca najwięcej uwagi ze strony rodziców i wychowawców, a jednocześnie jest sferą, którą najtrudniej kształcić przez planowe, programowe działania. Dla właściwego rozwoju uczuć dziecka, a tym samym całej jego aktywności (poznawczej i motorycznej) największe znaczenie ma autentyczne zainteresowanie się jego odczuciami, aprobata dla jego osoby, atmosfera, jaka go otacza i zacieśnienie 
związków uczuciowych z rodziną i wychowawcą.